در سال‌های اخیر، ایران با بحران‌های زیست‌محیطی متعددی مواجه بوده است؛ از خشک‌سالی و کم‌آبی گرفته تا آتش‌سوزی جنگل‌ها، فرونشست زمین، آلودگی هوا و از بین رفتن تنوع زیستی. در این میان، گروه‌های مردمی به عنوان نیروهای داوطلب و خودجوش، نقش مهمی در کاهش آثار این بحران‌ها ایفا کرده‌اند. این مقاله به بررسی فعالیت‌ها، دستاوردها و چالش‌های این گروه‌ها در بستر ایران می‌پردازد.
آگاه‌سازی و آموزش جامعه محلی
یکی از مهم‌ترین کارکردهای گروه‌های مردمی، ارتقای سطح آگاهی عمومی در زمینه محیط‌زیست است. بسیاری از این گروه‌ها، بدون بودجه رسمی، با برگزاری جلسات آموزشی، کارگاه‌های محلی، فعالیت در مدارس و تولید محتوای رسانه‌ای، توانسته‌اند سطح حساسیت عمومی نسبت به مسائل زیست‌محیطی را افزایش دهند. برای مثال، انجمن‌هایی مانند «رفتگران طبیعت» با برگزاری برنامه‌های پاکسازی و آموزش عمومی، نقش مؤثری در تغییر نگرش شهروندان ایفا کرده‌اند.
واکنش سریع در زمان بحران
در شرایطی که وقوع بحران‌های طبیعی و زیست‌محیطی نظیر آتش‌سوزی جنگل‌ها نیازمند واکنش فوری است، گروه‌های مردمی در بسیاری از مناطق کشور پیش از رسیدن نیروهای رسمی وارد عمل شده‌اند. در سال‌های اخیر، آتش‌سوزی در مناطق جنگلی زاگرس مانند مریوان، کامیاران، و یاسوج بارها با مشارکت مردم محلی مهار شده است. این اقدامات داوطلبانه، گرچه گاه با امکانات حداقلی صورت گرفته‌اند، اما تأثیر زیادی در کنترل بحران داشته‌اند.
دیده‌بانی و گزارش‌دهی
یکی دیگر از نقش‌های کلیدی گروه‌های مردمی، نظارت بر روند تخریب منابع طبیعی و اطلاع‌رسانی در این زمینه است. در مواردی مانند قطع درختان، شکار غیرمجاز یا خشکی تالاب‌ها، اعضای این گروه‌ها با مستندسازی، گزارش‌دهی به رسانه‌ها و نهادهای مسئول، و انتشار اطلاعات در فضای مجازی، کمک شایانی به افزایش شفافیت و پاسخ‌گویی کرده‌اند.
مطالبه‌گری و فشار اجتماعی
گروه‌های مردمی همچنین در حوزه سیاست‌گذاری محیط‌زیست نقش فعالی ایفا کرده‌اند. پویش‌هایی مانند «نجات کارون»، «صدای پای آب» در زابل، و کارزارهای نجات جنگل‌های شمال، از جمله نمونه‌هایی هستند که با جمع‌آوری امضا، نگارش بیانیه‌ها و مطالبه‌گری در رسانه‌ها توانسته‌اند توجه مسئولان را به مسائل زیست‌محیطی جلب کنند.
نمونه‌هایی از فعالیت موفق گروه‌های مردمی در ایران
در این بخش، فعالیت تعدادی از گروه‌های مردمی که توانسته‌اند در حوزه محیط زیست اثرگذار باشند را بررسی می‌کنیم:
نجات دریاچه ارومیه
در قالب طرح‌های مردمی، ده‌ها گروه در آذربایجان غربی و شرقی اقدام به آموزش کشاورزان برای کاهش مصرف آب، اصلاح الگوهای کشت، و بازگرداندن حقابه‌های دریاچه کرده‌اند.
مقابله با ریزگردها در خوزستان
گروه‌هایی مانند «هوای پاک اهواز» با نصب ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا، ارائه گزارش‌های مردمی، و تعامل با دانشگاه‌ها در حوزه هشدار و مستندسازی آلودگی هوا فعال بوده‌اند.
شبکه‌های داوطلب مقابله با آتش در زاگرس
در مناطق غربی ایران، شبکه‌ای از داوطلبان محلی با هماهنگی غیررسمی، آموزش اولیه، و اطلاع‌رسانی از طریق پیام‌رسان‌ها، توانسته‌اند در کنترل آتش‌سوزی‌ها نقش مؤثری ایفا کنند.
نتیجه‌گیری
گروه‌های مردمی، به عنوان بازیگران فعال جامعه مدنی، در بحران‌های زیست‌محیطی ایران نقشی حیاتی ایفا می‌کنند. حمایت هدفمند از این گروه‌ها می‌تواند ظرفیت واکنش کشور به بحران‌های زیست‌محیطی را به‌طور قابل توجهی ارتقا دهد. در شرایطی که بحران‌ها با سرعت در حال گسترش هستند، حضور و مشارکت مردم نه یک گزینه، بلکه یک ضرورت است.